تابوت های ایستاده یزد

نخل از جنس چوب است و آن را به شکل برگ درخت و یا سرو می‌سازند. معمولاً وزن نخل زیاد است و جابه‌جا کردن آن نیاز به کمک ده‌ها نفر دارد اما به هر حال این نخل نماد تابوت «سیدالشهداء» یا نمادی ازتابوت شهدای کربلا است که مردم یزد در گویش محاوره‌ای به آن «نقل» می‌گویند و معتقدند که «نخل» یا «نقل» نشانی از اقامت برافراشته شهدا است.

دکتر «اسلامی ندوشن» می‌نویسد: «با آن که نخل هیچ شباهتی به درخت خرما ندارد، آن را به نام این درخت می‌نامند. شاید به علت آن که اصلش از جنوب‌غربی و بین‌النهرین است. نخل شباهت بسیاری به درخت سرو دارد و سرو در فرهنگ عامه یعنی جاودانگی و رشادت و زندگی اخروی و آزادگی که یادآور روحیات و خصایل امام حسین(ع) است. هم چنین این مراسم بازتابی است از «نقل» حکایت کربلا.»

نخل بندی

چند روز پیش از شروع ماه محرم، خادمان شروع به تزیین و آذین بستن نخل می‌کنند. آذین‌بندی نخل حداقل یک هفته طول می‌کشد. در طول این مدت، آنها زیورآلات و وسایل مربوط به تزیین نخل را ـ که قدمت آن‌ها به دوره صفویه می‌رسد ـ از انبار بیرون آورده و تمام روز را با پاهای برهنه مشغول کار می شوند.

بستن نخل نیاز به مهارت و سلیقه خاص دارد و خادمان شیوه‌های آن را از پدر و اجداد خود آموخته‌اند. آن‌ها ابتدا بدنه نخل را با پارچه سیاه می‌پوشانند، آن گاه روی پارچه سیاه را شمشیربندان می‌کنند. برای این کار، صدها شمشیر، قمه و خنجر برهنه ـ که بعضی از آن‌ها جنس بسیار عالی دارد و نام سازنده آن‌ها بر روی آن‌ها نقر شده ـ را در دو ردیف بر دو بدنه نخل می‌بندند. به طوری که هر دو طرف نخل، شمشیربندان می‌شود و هیچ جای خالی در آن باقی نمی‌ماند.

سپس تزیینات دیگری از قبیل آیینه‌های بزرگ قاب‌دار، منگله‌ها و دستمال‌های ابریشمی رنگی و زری را در دو سوی نخل می‌بندند و بر تارک آن جقه‌های فلزی از جنس فولاد و برنج و هم‌رنگ آن‌ها پرهای طاووس یا میوه انار می‌گذارند و نخل را مانند یک حجله، زیبا و خوش‌بو می‌کنند. در داخل آن نیز زنگ‌های بزرگی را با طناب می‌آویزند و بچه‌ها هنگام حرکت، آن‌ها را به صدا در می‌آورند.

برای بلند کردن نخل، ده‌ها تن از مردان محله، زیر پایه‌های نخل رفته، آن را با عظمت تمام به حرکت درمی‌آورند و چون جنازه‌ای با شکوه، از میان موج جمعیت عبور می‌دهند. نخل گردانان اغلب آن را چند بار دور حسینیه محل می‌چرخانند.

نذری برای نخل سازی

در اطراف یزد رسم بر این است که درختان را وقف می‌کنند تا پس از کهنسال شدن، ساقه‌های آن‌ها را ببرند و نخل را مرمت کنند. نخل‌سازی صنعت ظریفی است که همگان از عهده آن بر نمی‌آیند. استادان این رشته شیوه‌های ساخت آن را به دیگران می‌آموزند. به دلیل اهمیت نخل و نخل‌گردانی در یزد، هم‌اکنون خانواده‌هایی در این منطقه وجود دارند که شهرت آن‌ها «نخل‌بند» و «نخل‌ساز» است.

دسته سقا

به جز نخل گردانی، یزدی ها مراسم معروف دیگری هم دارند که به آن دسته سقا گفته می شود. در این مراسم گروهی از نوجوانان لباس سیاه می‌پوشند و لنگ قرمزی دور کمر خود می‌بندند. آن‌ها مشک روی دوش گذاشته و بازوبندی از قرآن‌مجید را که با پولک‌های رنگارنگ و برگ‌های فلزی نقره‌ای رنگ تزیین شده، بر کتف خود می‌بندند و در صفی منظم با ذاکر و سردسته خود هم خوانی می‌کنند.

اگر فصل گرما باشد یکی دو نفر هم در پشت صف با مشک پر از آب و یا شرب گلاب به اهل مجلس و عزاداران آب می‌دهند. آن‌ها آب را در جام ابوالفضل(ع) ریخته و به مردم تعارف می‌کنند. دسته سقای یک علم چهارگوش دوپایه و یا یک علم سه‌گوش با تمثال حضرت ابوالفضل(ع) را با خود حمل می‌کنند.

در شهر یزد محله گردی دسته‌های عزادار مرسوم نیست ولی در برخی از شهرهای استان هنوز این سنت دیرینه وجود دارد که پیاده در محله می‌چرخند و پس از آن در مسجد یا تکیه و حسینیه به عزاداری می‌پردازند. در پیشاپیش دسته‌های عزادار، افرادی پرچم های بسیار بلند را حمل می‌کنند که معمولا به رنگ های سبز و قرمز هستند و با نقاشی، منجوق دوزی و یا گلدوزی، نام و نشان هیات عزدار بر روی آن نصب شده است.

کتل بستن

در یزد به اسب زین کرده‌ای که به طرز خاص آراسته شده و پیشاپیش دسته عزاداری حرکت می‌کند، «کتل» می‌گویند. گاهی به گردن این اسب چند شال، ‌ترمه یا ابریشمی به رنگ‌های سبز و سرخ آویزان کرده و سر و صورت حیوان را با چند قطعه آیینه کوچک، نگین، قرآن و ... آذین می کنند و گاهی بنا بر سلیقه شخصی سفید خون‌آلودی را بر پشت حیوان می‌کشند و چند قطعه چوب رنگ شده قرمز به نشانه تیر و پیکان در پارچه فرو می‌کنند.

هم چنین کبوتر زنده‌ای را که با رنگ قرمز آغشته شده نیز بر پشت اسب می‌گذارند. افسار این اسب یا کتل همواره در دست محافظ آن است و جلو دسته سینه‌زنی حرکت می‌کند و محافظ آن مرتب سر و صورت حیوان را نوازش می‌کند. این حرکت نمادین را «اسب و کتل» می‌نامند.

فراوری: الهام مرادی

بخش گردشگری تبیان

برگرفته از: فارس، میراث آریا